De Aziatische hoornaar (Vespa velutina) die vooral in imkerkringen gekend staat als grote bedreiging, neemt meer en meer uitbreiding in West-Europa. Voor tuinaannemers, medewerkers van groendiensten en boomspecialisten die onderhoud plegen aan bomen, hagen of gewoon in de natuur werken, bestaat er een groot gevaar. We gingen in gesprek met Kevin Verbeek, erkend en gecertificeerd bestrijder van de Aziatische hoornaar, lesgever aan de PIVO Brandweerschool en lesgever bij de Vlaamse overheid, departement Landbouw & Visserij.
Er zijn geregeld steekincidenten met mensen waarbij de Aziatische hoornaar die zich aangevallen voelt agressief in de aanval gaat. In Frankrijk, waar de cijfers al langer en vollediger worden bijgehouden, registreert men 12 doden per jaar door deze steekincidenten.
2. De hoornaar vernietigt de belangrijke bestuivers voor onze bloemen, planten en gewassen. Van juli tot oktober heeft de hoornaar nood aan eiwitten voor zijn larven, en die vindt hij onder andere bij onze inheemse bijen. Bovendien geeft zijn aanwezigheid stress op de bijen en worden deze daardoor minder productief.
3. Op land- en tuinbouwteelten is de zichtbare impact voorlopig nog beperkt. Er zijn minder bestuivingen omdat de Aziatische hoornaar onze eigen bijen en andere bestuivers opeet. Wat op het eerste zicht nog erger lijkt, is dat het beestje, dat suiker nodig heeft, ook aan fruit knaagt. Als we dan kijken naar onze fruitstreken, dan weten we nu al dat hij daar op termijn gaat moeten worden teruggedrongen. Wijngaarden bijvoorbeeld zijn gewilde aanvalsdoelen. In Frankrijk zijn al volledig teelten verloren gegaan door de Aziatische hoornaar. Ze hebben suikers nodig, gaan dat in de natuur zoeken en dan is rijp fruit een ideale bron. Op dit moment is de populatie sterk aan het groeien in West- en Oost-Vlaanderen en in Vlaams- Brabant. Zo zien we hem oprukken naar het noordoosten. Bij analyse van dode Aziatische hoornaars is gebleken dat het merendeel van de opgenomen voeding bestuivers waren: honingbijen, steenhommels en vlinders. Net die beestjes die we nodig hebben om onze planten te bestuiven.
Begrijpen hoe de Aziatische hoornaar leeft om hem kordaat te bestrijden
In het najaar komen er zowat 50 tot 500 koninginnen uit. Ongeveer 10% daarvan slaagt erin het volgende seizoen een succesvol nest te bouwen. In het voorjaar (vanaf een temperatuur > 13°C) bouwt de koningin een eigen nest met ongeveer 12 eitjes. Van mei tot juli heeft nog niemand last van de Aziatische hoornaar.
Dat embryonale nest is maar een golfballetje groot en de koningin zit daar alleen in. Ze legt eitjes die kort daarop volwassen werksters worden. De werksters (de enige die kunnen prikken) nemen dan over en zo breidt het nest uit tot een primair nest. Deze werksters gaan op zoek naar bijen (eiwitten) en nemen enkel dat deel van de bij mee waar het eiwit in zit. Dat geven ze aan de larven die op hun beurt suikers afscheiden. De volwassen hoornaar eet die suiker op, en op die manier is een nest zelfonderhoudend op vlak van voeding. Als deze nesten te groot worden en er te veel werksters op zitten, dan moeten ze extern suiker gaan zoeken. Dan gaan ze op zoek naar bijvoorbeeld bijenkolonies. Deze embryonale nesten zijn moeilijker te ontdekken en kunnen overal zitten: in een tuinhuis, een kippenhok, een brievenbus, speelhuisjes van kinderen, de nok van een dak, een spouwmuur, een haag … De Aziatische hoornaar verstopt zijn nest niet en bouwt het open en bloot. Op zich is dit embryonale nest nog geen probleem want hier zit alleen de koningin op. Een warm voorjaar en warm uitlopend najaar stimuleren de ontwikkeling van de hoornaarsnesten.
Half mei gaan de eerste werksters geboren worden en dan beginnen ook de steekincidenten. Dan gaan de werksters hun primair nest maken, een gewone uitbreiding van het embryonale nest. In de periode juli-augustus gebeurt er iets vreemds: 70% van de kolonies gaat een secundair nest bouwen enkele tientallen meters verder. Meestal op hoger gelegen plekken: bomen, een muur, een kerktoren, een elektriciteitspaal … Eens ze verhuisd zijn, komen er bijna geen steekproblemen meer voor omdat ze niet meer gestoord worden. Zolang dat nest daar blijft hangen, is er geen gevaar meer voor de mensen in de omgeving.
Maar de resterende 30% die in hun primaire nest uitbreiden en laag bij de grond zitten, blijven een acuut gevaar. Eén volwassen zomernest Aziatische hoornaars dat een heel jaar kan overleven, eet ongeveer 12 kg insecten op. En 12 kg komt overeen met 3 bijenkolonies. Als je weet dat er in Vlaanderen alleen al meer dan 7.000 nesten gerapporteerd en verdelgd zijn geweest, dan kun je je voorstellen hoeveel insecten die al nodig zouden gehad hebben: 72 ton!
GreenTechPower: ‘Wat gebeurt er het volgende jaar met zo’n groot secundair nest?’
Kevin Verbeek: ‘We zijn nu ergens september/oktober. De dagen worden korter. De koningin die al een heel jaar eitjes heeft gelegd gaat beginnen denken aan haar nakomelingen. Eigenlijk is ze al vanaf half augustus eitjes aan het leggen met dit doel. Zij kan zelf kiezen of ze mannetjes- of vrouwtjeseitjes legt. Eerst begint ze met mannetjeseitjes en daarna gaat ze nieuwe koninginnen produceren. Ongeveer 14 dagen na de darren gaat ze eitjes leggen voor de koninginnen en dan is het voor de bestrijders hoog tijd om in te grijpen. Want dan gaat het exponentieel. We zijn ooit ergens midden november 2022 een nest gaan weghalen met meer dan 760 koninginnen. Elk nest heeft gemiddeld tussen de 50 en 500 koninginnen. Als zo een koningin uitgevlogen en bevrucht is, keert ze ook niet meer terug. Dan zoekt ze een rustplaats om te overwinteren. Dus zie je de impact?’
Kevin: ‘De wespendief (een roofvogel) leeft hier als trekvogel en hij is voorzien om wespennesten leeg te pikken. Spijtig genoeg zijn er van deze vogels maar enkele honderden nesten per jaar en groeit de hoornaarspopulatie sneller. Zijn natuurlijk trekgebied ligt in Afrika. Enkel in de zomer komt hij naar hier. We zien wel dat er op plekken in Spanje populaties wespendieven zijn die gewoon blijven overwinteren.’
De mens (en de wet) als vijand van de Aziatische hoornaar
Kevin: ‘De andere vijand is de mens. De bestrijding in onze gewesten en de rest van Europa is één groot lappendeken. Er is een Europese regelgeving (voor invasieve exoten) die elk land of gewest op zijn eigen manier invult en dat maakt een adequate bestrijding moeilijk. Deze regelgeving is zo ruim en geldt voor zowel planten als dieren. Voorheen kregen de lokale overheden financiële steun om de hoornaar te bestrijden, maar op veel plaatsen is die ondertussen afgeschaft en moet de burger er zelf voor opdraaien.’
‘Maar ondertussen heb ik toch 250 à 300 specialisten opgeleid om de hoornaar te bestrijden en die hebben allemaal een certificaat gehaald. Dat stelt dan wel gerust. Via Vespa-Watch is er een lijst van gecertificeerde bestrijders beschikbaar die de burger kan consulteren. De andere optie is de brandweer. De verantwoordelijkheid voor het bestrijden van de nesten is verschoven naar het niveau van de provincies of gemeenten.’
Wat is zinloos?
Kevin: ‘Ik werk met lansen waarmee ik tot 32 meter hoog een nest kan verdelgen. Hoger is bijna onmogelijk om te bestrijden. Nesten gaan bestrijden half november heeft ook geen zin meer, want de reproductiefase is dan toch al voorbij: de koninginnen zijn dan allemaal weg. Dan nog gaan bestrijden met gif vind ik niet meer oké. Ondertussen zijn we van bestrijden naar ‘de populatie onder controle houden’ gegaan.’
Kevin: ‘Nee, die leeft hier al eeuwen. Hij jaagt soms eens aan de bijenkasten, maar bijen hebben daar weinig last van. Die populaties zijn ook veel kleiner dan bij Aziaten, die zitten met 2 tot 3.000 individuen op zo een nest. Bij de Europese hoornaar is de populatie eerder tussen 2 en 400. Dat zijn ook geen vijanden van elkaar, hoogstens concurrenten. In principe jaagt de grootste de kleinere weg, dus de Aziatische hoornaar legt het af tegen de Europese.’
Van 120 nesten in 2020 naar 7.655 in 2024
Om een idee te hebben: in 2020 werden er in België 120 nesten van de Aziatische hoornaar gevonden, in 2024 liep dat op tot 7.655. Dat betekent dat de hoornaar nog in volle uitbreiding zit. Deze cijfers kwamen binnen via Vespa-Watch, een site die onder meer de registraties verzamelt. De meeste registraties gebeuren in september tot en met december.
Steekincidenten bij groenarbeiders
Het is al meermaals gebeurd dat boomverzorgers of arbeiders die hagen en heggen scheren per ongeluk in een nest Aziatische hoornaars terechtkomen. Bij de gewone wespen zijn er enkele die misschien zullen steken en volstaat het meestal om verder weg te gaan om de aanval te stoppen. Maar de Aziatische hoornaar zal met heel zijn nest continu blijven aanvallen. Deze aanvallen zijn ‘totalitair’ en weggaan van het nest helpt niet. Ze vallen zelfs aan vanaf een meter of 5 afstand. Gecombineerd met steken spuiten ze ook een soort vloeistof die irritant voor de ogen is en zelfs blindheid kan veroorzaken.
Vooruitzichten voor 2025: verdere uitbreiding Aziatische hoornaars
Kevin: ‘2025 kondigt zich aan als een sterk jaar voor de uitbreiding van de Aziatische hoornaar. Door de minder gerichte verdelging en de verschillende wetgevingen over Europa zijn er veel nieuwe nesten kunnen ontstaan. En door het wegvallen van de subsidies worden er veel nesten niet aangegeven en laten de mensen de nesten zelfs hangen. Wespen gaan plekken opzoeken waar mensen en dus voedingsafval is. Als je weet dat een koningin die overwintert na het eerste jaar in het tweede jaar een nest van (minimum) 50 tot 500 leden kan tellen, dan heb je in het derde jaar 50 nesten van elk 50 leden … en dan groeit het exponentieel snel hé.’